“Türkmənçay müqaviləsi bizim yeni bir başlanğıcımızdır və bu tarixə baxış dəyişməlidir”
5-10-2021, 08:48
Son vaxtlar belə iddialar səslənir ki, 19-cu əsrdə Azərbaycanın şimalının Rusiyanın nəzarətində olması bizi cəhalətdən, gerilikdən qurtarıb. Məlum olduğu kimi, 1828-ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində Rusiya-İran arasında bağlanan müqaviləyə əsasən Gülüstan sülhündə Rusiyaya keçən ərazilərdən başqa İran Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan, Talış xanlığının özlərində qalmış hissəsinin Rus imperiyasının ərazisi olduğunu qəbul edib.
Rusiyaya keçən torpaqlar hazırkı Ermənistan ərazisini, Azərbaycan Respublikasının cənub bölgəsinin bir hissəsini və indiki Türkiyə Cümhuriyyətinin ərazisi olan Iğdır bölgəsini əhatə edirdi. Xatırladaq ki, Rusiya tərəfindən işğal olunan ərazilər 1918-1920-ci illər istisna olunmaqla, bir də 1991-ci ildə müstəqil oldu.
Bəs Rusiya bizə nə verdi? Şimali Azərbaycan da İranın əsarətində olsaydı, İran bizə hansı aqibəti yaşadardı?
Mövzu ilə bağlı tarixçi Tofiq Mustafazadə “Yeni Müsavat”a danışıb:
“Təbii ki, Türkmənçay müqaviləsi bütövlükdə Azərbaycan üçün çox mənfi nəticəsi olan müqavilə idi. Yəni hər bir halda ölkənin, xalqın parçalanması birmənalı şəkildə çox pisdir. Biz yüz ildən çox Rus imperiyasının, daha sonra isə Sovetin əsarəti altında qaldıq. Lakin hər bir bəlanın müəyyən bir yaxşı tərəfi də olur. Belə ki, Şimali Azərbaycanın iqtisadi və mədəni inkişafı üçün onun Rusiyaya birləşdirilməsinin müsbət tərəfləri oldu. Məsələn, həmin dövrdən başlayaraq Azərbaycan Rusiya bazarına inteqrasiya olundu. O dövrdə Rusiya da Avropanın bazarına inteqrasiya olmuşdu. Beləliklə, bu da Azərbaycan sənayesinin inkişafına təkan verdi.
Cənubi Azərbaycanda isə biz bunu müşahidə etmirik. Çünki Cənubi Azərbaycanda, bütövlükdə İranda korporativ münasibətlər, bu istiqamətdə inkişaf getmirdi.
Daha bir məsələ, biz rus dili vasitəsilə dünya mədəniyyəti ilə tanış olduq. 19-ci əsrin ikinci yarısı Azərbaycan mədəniyyətinin intibah dövrüdür. Təsəvvür edin, həmin vaxt nə qədər dahilərimiz yetişdi. Milli məfkurə də məhz Şimali Azərbaycanda yaranıb. Rusiyada gedən ictimai-siyasi proseslər istər-istəməz tərkib hissəsi olduğu Azərbaycana da təsir edirdi.
Həmin dövrdə isə Cənubi Azərbaycanda yalnız dini təhsil var idi. Lakin Şimali Azərbaycanda dünyəvi təhsil başlamışdı, rus-tatar məktəbləri, daha sonra gimnaziyalar açılırdı. Rus dili vasitəsilə ziyalılarımız xarici ədəbiyyatdan tərcümələr edirdi. Elə indi də ziyalılarımız dünya mədəniyyəti ilə ya rus, ya da ingilis dili ilə tanış olur. Yəni bizim dildə tərcümələr az idi. Beləliklə, ziyalılarımız rus dili vasitəsilə dünya mədəniyyətini öyrənib, öz millətinə müəyyən qədər də töhfələrini verirdilər".
Millət vəkili Fazil Mustafa da qeyd edib ki, Şimali Azərbaycanın məhz Rusiyanın tərkibində qalmasının bir çox müsbət tərəfləri olub:
“Belə bir fikir var idi ki, ”SSRİ dağılanda və müstəqil Azərbaycan qurulanda biz 20 faiz torpağımızı itirdik". Lakin başqa bir fikir də söyləyirdilər, “heç olmasa 80 faiz torpağımızı götürüb müstəqil ola bildik”. Şükürlər olsun ki, işğalda olan torpaqlarımızı azad edə bildik. Yəni bəzən insanlar mexaniki yaddaşla, baxışla itirdiklərini qazanc olaraq görməkdən özlərini məhrum edirlər.
Türkmənçay müqaviləsi Azərbaycanın yenidən modern cəmiyyətə vəsiqə aldığı bir tarixdir. Yəni bu tarixə “parçalanma”, “ayrılma”, “işğal” kimi yüz ad verə bilərik. Lakin bu tarixin əsl mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xalqın müəyyən bir hissəsi dini cəhalətin, bataqlığın içərisindən qurtularaq yeni dünyaya açılış üçün vəsiqə qazandı. Təsəvvür edin, it boğuşduran, xoruz döyüşdürən, uşaq vaxtından xəncəri götürüb başını yaran, dini mərasimlərdə ağlayan, sızlayan, mədrəsələrin qaranlığında çökmüş, heç bir idealı olmayan, idealı ancaq kiminsə düşüncəsini mühakimə etmək olan və hər hansı bir şəkildə kitab, çap mədəniyyəti olmayan, sadəcə, şifahi xalq yaradıcılığı ilə dilini qoruyub saxlamış bir xalqın, cəmiyyətin birdən-birə modern məktəbə açılışı üçün bir fürsət yarandı. Belə ki, 1828-ci ildə bağlanan Türkmənçay müqaviləsindən 2 il sonra, 1830-cu ildə Şuşada ilk rus məktəbi açıldı. Ardınca bu cür məktəblər Gəncədə və digər yerlərdə açılmağa başladı. Yəni ilk öncə bu məktəblərin fərqindən başlamaq lazımdır.
Türkmənçay müqaviləsindən sonra başlanan dövrdə Mirzə Fətəli Axundov kimi Azərbaycan milli düşüncəsinin, əlifbasının, modern fikrinin əsasını qoyan bir şəxsiyyət yetişib. Hətta indiki dindar mühitdə belə onu öldürərdilər. Həmin dövrdə isə onun çiynində rus polkovnikinin, məmurunun rütbəsi, poqonu olmasaydı onu elə o dövrün Azərbaycan insanı öldürərdi. Sabiri, Seyid Əzimi elə o cür insanlar çərlədib öldürdülər. Onları erməni və yaxud rus, gürcü öldürməyib ki.
O dövrün qoçuları mədəniyyətin, təhsilin inkişafına mane olurdu. Niyə mədəniyyət Bakıda deyil, Tiflisdə inkişaf etməyə başlamışdı? Çünki Bakıda ziyalıları öldürür, döyürdülər. Niyə Əhməd Ağaoğlu ilə Əli bəy Hüseynzadə çıxıb getdilər? Onları rus hökuməti öldürmürdü ki. Hətta düşünürdü ki, 5 ziyalı ilə xalqın mədəni dünya ilə uzlaşmasını təmin edə bilsinlər. Lakin belə bir vəziyyətdə hamısı çıxıb getdi. Əhməd bəy Ağaoğlunu hədələyən elə öz qoçularımız, özümüzün cahilləri idi. “Molla Nəsrəddin”i, Mirzə Cəlili də hədələyən onlar idi.
1828-ci ildən 1918-ci ilə qədər 90 il zaman ötür. Necə oldu ki, birdən-birə 90 ilə bu xalq fərqli bir xalq oldu? 1800-cü illərin əvvəlində olan xalq fərqli bir dövlət quracaq xalqa, millətə çevrildi. Böyük repressiyaları, çətinlikləri öz yerində, lakin Sovet dövründən də müəyyən dərəcədə müsbət mənada bəlli bir miras qazandıq. Xüsusən də kadr bazası, düşüncəli savadlı insanların ortaya çıxması, cəmiyyətin kütləvi şəkildə savadsızlıqdan xilas olması kimi amilləri unutmamalıyıq.
Həmin vaxt isə Güneydə fərqli vəziyyət formalaşmışdı.
Məsələn, Güneydə formalaşan Səttarxan üzünü tutmuşdu Nəcəfə və ruhanilərin Nəcəfə verdiyi tapşırıqları yerinə yetirirdi. Həmçinin 20-ci ildə yetişən Xiyabani də Qumdan nə tapşırıq gəlirdisə, onu yerinə yetirirdi. Yəni təfəkkürün fərqini görmək lazımdır. Topçubaşovları, rəsulzadələri, ziyadxanovları yetişdirən mühiti məhz Türkmənçay müqaviləsindən sonra qazandıq.
Əlbəttə ki, mən Azərbaycanın işğal edilməsinə haqq qazandırmaq naminə bu fikirləri demirəm. Lakin bir prosesin, xalqın taleyində oynadığı müsbət rolu kənara qoymaq olmaz. Güney Azərbaycanda 35-40 milyon azərbaycanlı yaşayır. Amma orada kimlər yetişib? Bəlkə də orada bizdən də ağıllı yüzlərlə insan var. Amma onlar hansı mühitdə yetişir? Yetişəni də boğub öldürdülər. Məsələn, Sabirə “babı” deyirdilər. Sabir Güney Azərbaycanda olsaydı, heç 35 yaş da yaşaya bilməzdi. Yəni həmin mühit onu yaşamağa qoymayacaqdı. Və yaxud Mirzə Cəlil Güneydə yalnız 1 il çalışa bildi. Lakin sonra dedilər ki, “öldürülməmək üçün çıx gəl Quzeyə, bir az kommunist rejimi ilə uzlaş və yaşa, yarat”. Sizcə, Axundov Güney Azərbaycanda ola bilərdimi?
Ona görə də bir daha qeyd edirəm ki, Türkmənçay müqaviləsi bizim yeni bir başlanğıcımızdır və bu tarixə baxış dəyişməlidir. Biz tarixdən həm də yaxşı mənada faydalanmalıyıq, özümüz üçün araşdırmalıyıq ki, nəyi əldə etdik, nəyi itirdik, istifadə edə bilmədik. Məsələn, hərbidən istifadə edə bilmədik. Və yaxud təhsilə çox önəm versəydik, rüşvəti universitetlərə buraxmasaydıq, müstəqillik dövründə bizim qarşımızda heç kəs dayana bilməzdi. Lakin universitetlərə oradan-buradan professorları, akademikləri doldurdular. Nəticədə bu gün də cəmiyyətin problemlərini çözə biləcək təfəkkürə malik adamlar tapanda sevinirik. Problem budur".
Geri qayıt