«İllərdir danışırlar ki, teatr belə olmalıdır, bütün məsələlərdən danışırlar, amma teatrın azadlıq məsələsinə heç kim toxunmaq istəmir. Sanki onun yanından ötüb keçirlər. Halbuki birinci növbədə teatra azadlıq verilməlidir”, – Azərbaycanda ilk və hələ ki yeganə müstəqil teatrın yaradıcısı, aktyor və rejissor Elmin Bədəlov deyir.
ADO teatrı 2013-cü il iyulun 15-i, düz 9 il əvvəl yaradılıb. Elmin ətrafına özü kimi gənc, istedadlı və cəsur gənclər toplayır. Onlar Azərbaycan cəmiyyətinin ənənəvi dəyərlərinə meydan oxumaqdan qorxmur. Teatr ilk əvvəl ODA adlanıb. İlk tamaşaları məhz balaca bir odada tamaşaçıların ixtiyarına verib.
“Onlar səhnəyə unitaz qoyublar”
Teatrın 2015-ci ildə baş tutan «MimODA» adlı ilk tamaşasında əsas qəhrəman qız səhnəyə yarıçılpaq vəziyyətdə çıxıb. Bu rolu oynamağa və səhnəni Elmin Bədəlovla paylaşmağa fransız aktrisa Elsa Furtado razı olub. Tamaşanın azərbaycanlı tamaşaçılar tərəfindən birmənalı qarşılanmadığını söyləmək artıq olardı.
Elmin özü hesab edir ki, onun tamaşaları sadəcə təsəvvürü həyəcanlandırmır, həm də müalicə edir.
«Bir qadın psixoloq vardı, o, demək olar ki, bütün pasiyentlərini “Göydən üç banan düşdü” tamaşasına göndərirdi. Çünki yaşam və insanın problemləri, həyatın çətinliyindən dolayı yaşamama istəyi, intihardan necə xilas olmaq və düşdüyü tələdən necə çıxmaq yolu göstərilirdi o tamaşada. Düzdür, tamaşanın bəzi nüansları, fotoları bəzən insanlarda, xüsusilə dövlət teatrları əməkdaşlarında qıcıq yaradırdı ki, onlar unitaz qoyublar səhnəyə, ADO teatrı səhnəni, incəsənəti murdarlayır, Mədəniyyət Nazirliyi hara baxır? Bu teatr bağlanmalıdır – xalq artistləri belə ifadələr işlədirdilər».
Teatr bir neçə il sonra öz adını dəyişdi və ADO oldu. Abbreviatura açılışı Azərbaycan Dağınıq Oda Teatrı olan, klassik teatral incəsənətinin sərhədlərini aşan, – KİV-də onu tez-tez bu cür xarakterizə edirlər, – ADO bu adla da uzun müddət mövcud ola bilmədi. Düzdür, teatr bağlanmadı, lakin öz “dağınıq oda”sından məhrum qaldı.
Pandemiya dövründə teatrın maliyyə problemləri yarandı, məkanın icarə haqqını ödəmək mümkün olmadı. Bir müddət aktyorlar və dostları öz aralarında pul yığıb icarə haqqını ödəməyə çalışdılar, amma yığılan məbləğ kifayət etmədi.
“Polis dedi ki, rəqs etmək olmaz”
Elmin teatrın bağlanıb-bağlanmaması ilə bağlı sualı qıcıqla qəbul edir. Deyir ki, jurnalistlərdən daima bu sualı eşitdiyini heç cür anlamır.
«Bəzi insanlar elə bilir ki, teatr məkandan ibarətdir. Onlar düşünürlər ki, teatr məkan varsa açıqdır, məkan yoxdursa bağlıdır. Amma biz bir az geniş baxa bilərik teatra. Mənə elə gəlir ki, teatr məkandan ibarət deyil. Və ona görə də məkan bağlandı, hə. Məkan bağlıdır, məkan yoxdur. Amma teatr bağlanmayıb, teatr bağlı deyil», – Elmin deyir.
Məkandan məhrum olan teatr küçədə çıxış etmək qərarına gəlir. Lakin paytaxt Bakının küçələrində, bu, o qədər də asan məsələ deyil.
Aktyorlar xüsusi icazə olmadan küçədə çıxış edə bilməyəcəklərindən xəbərdar olduqları üçün rəsmi qurumlardan icazə almaq qərarı alırlar.
«Meriyaya yazdıq, üstəlik meriyaya yazanda həm də Mədəniyyət Nazirliyinə yazdıq. Biz təxmin elədik ki, meriya bu məsələyə Mədəniyyət Nazirliyinin baxdığını deyəcək. Bu səbəbdən qərara gəldik ki, öncədən Mədəniyyət Nazirliyinə də məktub yazaq, ümumiyyətlə, eyni anda ikisinə də yazaq, görək nə cavab gəlir. Və ikisi də eyni anda cavab verdi. Mədəniyyət Nazirliyi dedi ki, bu işə meriya baxır, meriya da dedi ki, bu işə Mədəniyyət Nazirliyi baxır. Hekayə belə başladı», – Emin deyir.
Belə olan təqdirdə onlar məhkəməyə müraciət etməyi qərara alırlar. Qoy məhkəmə küçə tamaşalarına kimin icazə verməli olduğunu aydınlaşdırsın. Birinci instansiya məhkəməsi icazəni Bakı meriyasının verməli olması qərarını alır. Apelyasiya əks-qərar çıxardır və sadəcə qərarı ləğv edir.
“İndi yenə də sual açıq qaldı, bəs kim baxır. Milli Məclis də deyir ki, boşluq var, biz onu düzəldəcəyik. Amma necə və nə vaxt düzəldəcəklər, hələ də düzəltmirlər. Dörd il keçir. Mən də dedim ki, tamam, mən baxıram, mən çıxıb oynayıram, görək nə olur. Beləcə, mən çıxdım və oynadım”.
O, düz Respublika Sarayının önündə çıxış edir.
“Heydər Əliyev Sarayının “oxranası” gəldi ki, bəs olmaz. Ondan sonra da ayın 15-də Qış parkında çıxış etdim. Onda da polis gəldi ki, olmaz, apardılar bölməyə. Hətta bir tamaşaçını da tutub apardılar bölməyə ki, bəs olmaz. Sonra da ertəsi gün Bakı Şəhər Baş Polis İdarəsinə çağırdılar ki, bəs, yəni… olmaz da. Ol-maz”.
– Nəyə əsaslandılar ki?
– Ona əsaslanırlar ki, guya adamlar yığışır, gəlir baxmağa. Sonra da deyirlər, onlar orada polis maşının qabağını kəsdilər, polislə əlbəyaxa… Mən də dedim ki, bu sizə görə oldu da, siz gəlib məni tutmasaydınız, tamaşaçı… Onlar da deyir ki, sənə görədir, sən çıxırsan rəqs edirsən, biz gəlib səni tutanda tamaşaçı mane olmağa çalışır və problem yaranır. Mən də deyirəm ki, bu sizə görədir, çünki siz məni tutmaq istəyirsiniz, tamaşaçı da deyir ki, bu adam rəqs etmək istəyir, siz bu adamı niyə tutursunuz. Ona görə əsəbiləşir tamaşaçı. Mən vətəndaşam, öz küçəmdə rəqs etmək istəyirəm, o da baxmaq istəyir. Sən də deyirsən ki, olmaz.
Elmin küçə tamaşalarına qadağa məsələsini bu dəfə də özünəməxsus şəkildə çözür: vitrində çıxış edir.
«Şüşəli vitrin idi, oradan küçədən keçənlər görürdü. Onlar dedi ki, içəri olsun, çöl olmasın. Və bir müddət belə oynadım, amma maraqlı idi, kompozisiya kimi maraqlı idi. Vitrin, gəlin paltarında. O hissə də maraqlıydı”, – Elmin xatırlayır.
“Teatr belə olmalıdır” deyə bir ifadə yoxdur, teatr hər cür ola bilər, bura teatrdır. İndi hal-hazırda teatr gedir”, – Elmin müsahibə zamanı öz fikirləri ilə paylaşır.
Yəni onda səhnə anlayışı da yoxdur?
Səhnə… məsələn, mən Bakıda oynadım, Akademik Dram Tetarını özüm üçün dekorasiya elədim. Akademik Teatrın binası dekorasiyam oldu və mən onun qarşısında oynadım. Çox rahat və çox sadə baxmaq lazımdır buna.
“Mən özümə teatr hədiyyə etdim”
Elminlə Tbilisidə görüşdük. O, gürcü həmkarlarının dəvəti ilə gəlib və oktyabr ayınadək Gürcüstanın paytaxtında qalmağı planlaşdırır. Yeri gəlmişkən, ADO teatrı Gürcüstanda bir neçə dəfə küçə performansları ilə çıxış edib.
«Burada da meriyaya müraciət etdik. Onlar da öz növbəsində polisə yazdılar ki, aktyorlar çıxış edəcək, onların təhlükəsizliyini təmin etmək lazımdır. Onlar gəldilər, biz oynadıq, sonra tamaşaçılar dağılışdı. Biz də əşyalarımızı götürüb getdik, ən axırda da polis ərazini tərk etdi. Burda belədir, bizdə başqa cür, – Elmin gülə-gülə deyir və əlavə edir: – Bizdə də düzələr. Sadəcə bunun üstündə işləmək lazımdır. Hamımız bunun üstündə işləməliyik”.
Bu il, iyulun 15-i ADO teatrının 9 yaşı tamam oldu.
– Bir də mənim 33 yaşım tamam olur.
– Və siz bu tarixi Tbilisidə qeyd edirsiniz.
– İlk dəfədir. Hər il Bakıda, Azərbaycanda qeyd olunub, ADO-nun yaşı kimi qeyd edilib.
– Amma bu dəfə qapalı məkan seçdiniz.
– Bəli. Bu performansın mövzusunu mən anamın paltarına həsr eləmişəm. Və burada bir doğuş prosesindən söhbət gedir. Pandemiya düşəndən bəri, son iki ildir, özümü sanki ana bətnindəki kimi hiss edirəm. Həyatımda ilk dəfədir ki, yenidən doğulacağımı duyuram.
«Özünə hörmət elə»
Elmin hələ ki Bakıda son küçə performansını bu yayın əvvəlində nümayiş etdirib. Tamaşanın adı “Yay pozaları”dır.
«O performans elan olunmamışdı. Amma həmin vaxt müdaxilə olmadı, polis olmadı, saxlamadılar, mən ətrafda polis görmədim», – Elmin deyir.
Əvəzində çoxlu tamaşaçı yığıldı və bunun nə cür sənət olması ilə bağlı xeyli şərh yazıldı. Bütün bu reaksiyalar və ətrafdakı tamaşaçıların üzlərindəki emosiya palitrası Elminin xoşuna gəlir. Üstəlik bu emosiyaların müsbət və ya mənfi olması mühüm deyil.
“Bütün reaksiyalar, bütün baş verənlər – hamısı çox maraqlıdır, – Elmin həvəslə danışır. – Çünki sən onu planlaşdırmamısan. Qabaqcadan planlaşdırılmamış bir şeydir. Öncədən müəyyən şeylər planlaşdırılır – performansın texniki tərəfləri və sairə. Lakin hadisə yerində nə baş verəcək, nələrin olacağını sən planlaşdırmamısan deyə, bu, çox maraqlıdır. Mənim yerimdən çox maraqlı görünür. Çox şey baş verir, yəni onu izah etməkdə bir az çətinlik… gərək mənim yerimdə olasınız, ora gedəsiniz, o hissi yaşayasınız, o insanlar sizə o reaksiyanı verələr. Biri gələ, məsələn, “McDonalds”ın qabağında sizə deyə ki, özünə hörmət elə”.
“Mən bir fotoya baxırdım, düz “McDonald”sın qarşısında insanlar dairəvi şəkildə dayanıb, mən də oradayam, özümə yox, şəkli yaxınlaşdırıb insanların üz ifadələrinə baxırdım. Hər insanın üzündə çox maraqlı bir ifadə var. Bu şəkil özü ifadə edir bu ölkəni, bu cəmiyyəti ifadə edir, hər şeyi”.
Elminin bütün performansları təsəvvürü həyəcanlandırır, onu öz cəsurluğu və kreativliyi ilə heyrətləndirir, amma bu, sənətdirmi? – Elminin sonuncu performansından sonra sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentində məhz bu sual xeyli müzakirəyə səbəb olub. “Buna nə cür istəyirsiniz, o cür də ad verin, bircə sənət deməyin”, – biriləri yazır. “Yaxşı, o zaman, sizcə, sənət nədir?” – digərləri sual edir.
Elmin özü bu cür cavab verir:
“Müzakirələri izləyirəm, yəni tam izləmirəm, onların hamısını izləməyə fiziki cəhətdən gücüm çatmaz, çünki çox yazılır. Hələ indinin özündə son performansın müzakirələri gedirdi. Onların hamısına baxmağa imkanım yoxdur. Amma ümumilikdə baxıram, maraqlıdır: sən bir əməliyyat edirsən, bir proses gerçəkləşdirirsən və onun nəticələrinə baxırsan. Növbəti prosesdə o nəticələri nəzərə alırsan. Amma tam buna da köklənməməlisən, çünki buna köklənib, özünü ora verəndə digər istiqamət qalır – sənin özünü rahat hiss etməyin və yaratmağın. Misal üçün, insanlar mənim küçə tamaşalarımın sənət olmadığını iddia edirlər və onlar çox haqlıdırlar bu məsələdə. Bu, sənət deyil, amma həm də sənətdir və onun genişliyi də ondadır ki, o, həm sənət deyil, həm də sənətdir”.
