“Telegram”ın qurucusu Pavel Durov 2024-cü il avqustun 24-də Fransada həbs edilib. Bu inkişaf mühüm suallar doğurur. Pavel Durovun dörd vətəndaşlığı var: Rusiya, Saint Kitts və Nevis, Fransa və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri. Durovun saxlanmasına səbəb olan “Telegram” messencerinin qərargahı məhz BƏƏ-də (Dubay Əmirliyi) yerləşir.

Durovun həbsinin konteksti

Pavel Durov Fransanın həbs qərarı əsasında Parisin Le Burje hava limanında saxlanılıb. Qərar Durovun “Telegram” sosial platformasına sahib olması və onu idarə etməsi, onun kifayət qədər moderasiya edilməməsi, yəni qanunsuz və cinayət əməlləri: narkotik alveri, terrorizm, fırıldaqçılıq, uşaqlara qarşı zorakılıq üçün yer rolunu oynaması, müxtəlif qeyri-qanuni məzmunun yayılması səbəbindən verilib. İstintaqı jandarma kibertəhlükəsizlik şöbəsi və polisin dələduzluqla mübarizə şöbəsi aparır.

İttihamlar son dərəcə ağırdır: Durovu Fransada uzunmüddətli həbs cəzası gözləyir. Dünya üzrə 900 milyondan çox abunəçisi olan “Telegram” rəqəmsal rabitə bazarında əsas oyunçuya çevrilib və bu, ictimai təhlükəsizlik sahəsində onun üzərinə öhdəliklər qoyur: hakimiyyət messencerin sahibindən əvvəlcədən moderasiya sistemi yaratmağı və avtomatik robot məzmun filtrasiyası istəyir. Məzmun paylama sistemi üzərində belə bir üst quruluşun olmaması dünyanın bütün əsas yurisdiksiyalarında qeyri-mümkün və dözülməz kimi qəbul edilir. “Telegram” üçün bu, məcburi reklamın tətbiqindən və TON kriptovalyutasının platformaya inteqrasiyasından sonra xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi.

Vətəndaşlıq və beynəlxalq münasibətlər

Durov 2021-ci ildə Fransa vətəndaşlığını aldı, BƏƏ vətəndaşlığını aldıqdan altı ay sonra. O anadan olandan Rusiya vətəndaşlığına malikdir və Sent Kitts və Nevis vətəndaşlığı sərmayədir, bu 2013-cü ildə “alınmışdır”. Vətəndaşlıqlarının çoxluğu onu beynəlxalq hüquq baxımından özünəməxsus mövqeyə qoyur.

Güman edirik ki, Dubay hökmdarına kəşfiyyat xidmətləri vasitəsilə Fransa hüquq-mühafizə orqanlarından Durovun Fransaya ekstradisiyası barədə sorğunun mümkünlüyü barədə xəbərdarlıq edilib. Bunu məsələn, BƏƏ Xarici İşlər Nazirliyinin bu ölkəni diplomatik kompromislər bazarında ciddi oyunçu kimi yerləşdirən ehtiyatlı press-relizi sübut edir. Və sonra sual yaranır: Durovun Fransaya “nahara” getmək qərarı strateji addım deyildimi – messencerin hüquqi problemlərini birbaşa həll etmək istəyi ilə bağlı? Durovun Fransada ona qarşı çıxarılan həbs orderindən xəbərdar olduğuna dair sübutlar var və o, ona və “Telegram”a qarşı irəli sürülən ittihamları açıq şəkildə həll etmək üçün Aİ-nin əsas ölkələrindən birinin məhkəmə sistemi ilə açıq toqquşmaya üstünlük verib.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, böyük bir dövlətin vətəndaşlığına sahib olmaq təkcə hüquqlar (hərəkət, fövqəladə vəziyyətdə xilas olmaq) deyil, həm də vəzifələr verir. Durov öz hərəkətlərində sözsüz ki, bu faktları nəzərə alır.

Tələb edilən “Telegram” və məzmun moderasiyası

Belə ki, “Telegram” məzmun moderasiyasının olmamasına, yəni müxtəlif cinayətləri asanlaşdırdığına görə tənqid olunur. Telekommunikasiya platformaları və dünyanın ən böyüklərindən biri olan “Telegram” çox böyük sosial əhəmiyyət qazanıb və buna görə də məhz bu faktla onların cinayət fəaliyyətinin qarşısını almaq üçün insanlar və onları qoruyan hüquq sistemləri qarşısında hüquqi öhdəlikləri var.

Bu məqamda söz azadlığının sərhədləri ilə bağlı aşkar problem yaranır, lakin dünyada onlar artıq cizgilənib və tanınıb. Kibertəhlükəsizliyi qorumaq üçün ölkələrin məsuliyyətinin tərifi də var (2002-ci ildə BMT sənədlərində öz əksini tapıb): bura narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizə, terrorizmlə mübarizə və uşaqların müdafiəsi, o cümlədən pedofiliya və insan alveri ilə mübarizə daxildir. “Telegram” yəqin ki, BMT tərəfindən qadağan edilmiş məlumat növlərini bloklamaq üçün heç bir məhdudiyyət və ya məzmun moderasiyası mexanizmlərinin olmadığı bütün dünyada çıxışı olan yeganə platformadır.

Qeyd edək ki, söz azadlığının təfsirində tolerantlığı ilə məşhur olan Fransa (sadəcə “Charlie Hebdo”nun fəaliyyətini xatırlayın) məzmun sərhədlərini və onun beynəlxalq qaydalara uyğunluğunu müzakirə etmək üçün bəlkə də dünyada ən yaxşı yerdir.

TON vasitəsilə “Telegram”ın monetizasiyası və onun nəticələri

Pavel Durovun rəqəmsal layihələrin və xüsusən “Telegram”ın inkişafı strategiyası əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi - xüsusən də TON (Açıq Şəbəkə) kriptovalyutasının istifadə edildiyi monetizasiya başlayandan sonra. Belə “Telegram” kripto-ekosistemə çevrilir, yəni məzmunla bağlı təhlükəsizlik məsələləri təhlükəsizlik məsələləri ilə tamamlanır. Üstəlik, məsələn, Çin messencerindən fərqli olaraq, adi pulların istifadə olunduğu “WeChat”dan fərqli olaraq, Durov ödəniş vasitələrinin özü üçün məsuliyyət daşıyır.

Formal olaraq, TON sistemi (dünya kriptovalyutaları arasında kapitallaşmaya görə 11-ci yer) Durova aid deyil, lakin o, “Telegram”ın maliyyə əməliyyatlarına və rəqəmsal aktivlərə əsaslanan modelə keçiddən ibarət biznes strategiyasının bir hissəsinə çevrilib. Durov “Token2049” da daxil olmaqla müxtəlif konfranslardakı çıxışlarında istifadəçilərə kriptovalyuta və fiziki aktivləri almaq və satmaq, həmçinin “Telegram”da NFT yaratmaq və satmaq imkanı vermək planlarından danışıb.

Monetizasiya strategiyası və məzmunun moderasiyası problemləri

“Telegram”da məcburi reklamın tətbiqi və TON vasitəsilə dolayı monetizasiya ilə Durov platformanın artan trafiki ilə birbaşa əlaqəli hesab edilə bilən yeni gəlir mənbələri açdı. O cümlədən təhlükəli məzmun vasitəsilə: “Telegram” müxtəlif qanunsuz fəaliyyətlər üçün istifadə edildi, o cümlədən uşaq pornoqrafiyasının yayılması, narkotik satışı və silah satışı və s. Bu, Fransa prokurorlarına Durova qarşı işdə ideal arqument verir: “Telegram” cinayət fəaliyyətindən gəlir əldə etdiyinə görə, bu, onun benefisiarının dolayı ortaq hesab oluna biləcəyi deməkdir. Durov görünür, həqiqətən qaranlıq şəbəkəyə girişi asanlaşdırdı, bu cür qeyri-qanuni əməliyyatları daha əlçatan etdi və onların dolayı benefisiarına çevrildi - bütün sistemin monetizasiyası ilə.

Başqa sözlə desək: məzmunun moderasiyası əlavə olaraq trafiki və buna görə də gəliri artırır, yəni “Telegram”ın monetizasiyası insanların təhlükəsizliyini poza bilər və bu, benefisiar da daxil olmaqla, artıq cinayətdir.

TON vasitəsilə “Telegram”ın monetizasiyası Durovu şəxsən müxtəlif ölkələrin hakimiyyət orqanlarının təqiblərinə qarşı həssas edir. Bunun “söz və fikir azadlığı” ilə bağlı hekayələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bazar TON-u Durov ilə çox aydın şəkildə əlaqələndirir - onun həbsi kriptosisteminin kapitallaşmasına 3 milyard dollara başa gəldi.

İstifadəçi təhlükəsizliyi və tənzimləyicilərə uyğunluq üçün təsirlər

TON vasitəsilə “Telegram”dan pul qazanmaq potensial gəlirlidir, lakin istifadəçi təhlükəsizliyi üçün əhəmiyyətli risklər daşıyır. Platformanın məzmunun moderasiyası ilə bağlı davam edən problemləri onun etibarlılığına xələl gətirə və tənzimləyicilərin artan nəzarətinə səbəb ola bilər. “Telegram” qeyri-qanuni fəaliyyətlərlə məşğul olan istifadəçi bazasından qazanc əldə etməyə davam edərsə, o, ciddi qanuni nəticələrlə, o cümlədən daha sərt uyğunluq tədbirləri tələbləri və rəhbərliyinə qarşı məhkəmə iddiaları ilə üzləşə bilər.

Beləliklə, Pavel Durovun TON kriptovalyutasından istifadə edərək “Telegram”ı monetizasiya etmək səyləri platformanın inkişafı üçün kritik məqamdır. “Telegram” kriptovalyuta məkanında lider kimi özünü göstərməyə çalışdığı üçün Durovun komandası müxtəlif ölkələrin tənzimləyiciləri ilə əməkdaşlıq edərək bu monetizasiya strategiyasının nəticələrini diqqətlə nəzərdən keçirməlidir. Bu, hüquqi və ya qeyri-qanuni sahədə mövcudluq məsələsidir. Qeyri-qanuni sahənin seçilməsi marjinal və mütləq o qədər də populyar olmayan platformaya çevrilmək deməkdir - bu, sadəcə olaraq ağlasığmazdır.

Hüquq sahəsinin seçilməsi məzmunun ciddi moderasiyası, beynəlxalq standartlara uyğunluq üçün etibarlı təhlükəsizlik mexanizmlərinin və protokollarının yaradılması deməkdir (bu ayrıca məsələlər ola bilər). Bu mənada Fransa bu cür öhdəlikləri öz üzərinə götürmək üçün sadəcə çox əlverişli yerdir - yuxarıda dediyimiz kimi, liberal yanaşmalarına görə. Durov və komandasının qarşısında ikiqat və çox çətin vəzifə durur: ifadə azadlığı platformasının reputasiyasını qorumaq və istifadəçiləri cinayət fəaliyyətinə cəlb olunma risklərindən qorumaq.

Yeri gəlmişkən: bu yanaşma ilə "açarların" təhvil verilməsi məsələsi ümumiyyətlə yaranmır və "Durov işi" ətrafında dünya isteriyasını alovlandıran bu tezisdir. Və "açarların" özləri mövcud deyil - onlar hər yazışma üçün dərhal yaradılır.

Beynəlxalq münasibətlər və təhlükəsizlik üçün təsirlər

Durovun həbsinin geosiyasi nəticələri ciddi ola bilər. Məsələn, Rusiya görünür, Durovu qorumaq üçün güclü kampaniyaya başlayıb. Ukraynada davam edən münaqişə zamanı “Telegram”ın ünsiyyətin asanlaşdırılmasında rolunu vurğulayır. “Telegram”ın hərbi səyləri koordinasiya etmək üçün istifadə edilməsinə dair məlumat (müəlliflər yanlışdır) (Telegram vasitəsilə “İsgəndər” raketlərini, artilleriyasını, təyyarələrini hədəfə almaq), Rusiya kəşfiyyatının rəhbəri Sergey Narışkinin Durov üçün vacib olan məlumatların ötürülməsinə icazə verməyəcəyinə dair açıqlamaları və s. Rusiya Kremlin sözçüsü Dmitri Peskovun Rusiya Federasiyasının Durova lazımi yardım göstərməyə hazır olması barədə bəyanatları, Fransaya uçmazdan əvvəl Putinlə Bakıda mümkün görüşlə bağlı spekulyasiyalar, xarici işlər naziri Sergey Lavrovun “Telegram”ın təhlükəsizliyi ilə bağlı bəyanatları, saxlanmanın səbəbi platformanın milli təhlükəsizlik və digər ölkələrə təsiri ilə bağlı narahatlıqları artırır.

Düzdür, Rusiyanın vətəndaşını qorumaq kampaniyası da “dostluq” demək deyil. Rusiyada yaşamaq istəmədiyini bəyan edən bir şəxsə təkcə Rusiya dövlətinin maraqları deyil, həm də sadiq medianın xəbər gündəmi ilə bağlı çətinlikləri səbəb ola bilər - prezident administrasiyasının tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər səbəbindən (məsələn, Kursk bölgələrində suveren ərazilərin ələ keçirilməsi ilə bağlı vəziyyət haqqında yaza bilmirlər). Bu uyğun gəlməyən rus xorunun bütün iştirakçıları Durovun açıq şəkildə və dəfələrlə qondarma "xüsusi hərbi əməliyyat" ilə tam fikir ayrılığını bəyan etdiyini və anasının Kiyevdən olan ukraynalı olduğunu, bu müharibənin "şəxsi xarakter aldığını" dərhal unutduqları gülüncdür.

Rusiya və Rusiyanı dəstəkləyən bir sıra ekspertlər, siyasətçilər, sahibkarlar (Marcori Taylor-Green, Robert Kennedy, Elon Musk, Taker Carlson və başqaları) Durovun vəziyyətindən siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyə çalışdıqları üçün beynəlxalq ictimaiyyət “Telegram”a kömək etməlidir. İstifadəçi məxfiliyi, söz azadlığı və təhlükəsizlik ehtiyacı arasında balans yaradılmalıdır.

Pavel Durovun Fransada həbsi təkcə “Telegram” üçün vacib deyil, həm də texnoloji platformaların məzmunun tənzimlənməsi və hüquq-mühafizə orqanları ilə əməkdaşlıq üzrə öhdəlikləri ilə bağlı davam edən dialoqda kritik məqamdır. Ola bilsin ki, "Durov işi" fundamental tarixi nəticələrə səbəb olacaq və rəqəmsal sahənin hüquqi tənzimlənməsi məsələlərində tektonik dəyişikliklərin başlanğıcını olacaq. “Durov işi”nin nəticələri çox güman ki, təkcə “Telegram”ın gələcəyinə deyil, həm də rəqəmsal rabitənin bütün mənzərəsinə və bu gün qlobal informasiya təhlükəsizliyinin ən az inkişaf etmiş aspektləri ilə əlaqəsinə təsir göstərəcək.

Müəlliflər: Borux Taşkın - müstəqil maliyyə analitiki və Aron Lea - kibertəhlükəsizliyin hüquqi aspektləri üzrə mütəxəssis
Mənbə: “The Moscow Times”
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur