Martın 20-də Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi Si Cinpin Moskvaya üç günlük səfər etdi. Bu, Cinpinin Rusiyanın Ukraynaya qarşı hərbi təcavüzü başlayandan sonra ilk səfər idi. Bundan əlavə, bu səfər üçüncü beşillik müddətə Çin rəhbəri vəzifəsinə yenidən seçildikdən sonra siyasətçinin ilk xarici səfəri idi. Kremldə keçirilən danışıqlarda Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Çinlə münasibətləri bütün dünya gücləri üçün nümunə adlandırıb. Si Cinpin isə Çinin Ukrayna ilə bağlı sülh planına böyük diqqət yetirib.
Rusiyalı professor Aleksandr Lomanov Cinpinin səfəri, verilən bəyanatlar barədə “Lenta.ru”nun suallarını cavablandırıb. DİA.AZ sözügedən müsahibəni AYNA-ya istinadla təqdim edir:
- Rusiya Si Cinpinin yenidən seçildikdən sonra səfər etdiyi ilk ölkə oldu. Onu belə bir qərara nə vadar etdi?
- Rusiyanın Çinin xarici siyasəti və iqtisadi strategiyası üçün əhəmiyyəti var. İndi gözümüzün qabağında düz on il əvvəl baş vermiş vəziyyətin remeyki mövcuddur. 2013-cü ildə Si Cinpin ilk dəfə Çin Xalq Respublikasının rəhbəri seçildi və o, xaricə ilk səfəri üçün Moskvanı seçdi. İndi o, üçüncü müddətə yenidən seçilib və yenidən ilk səfərini Moskvaya etdi. Bu paralel çox vacibdir, çünki on il əvvəlki dünya 2023-cü ildəki dünyadan çox fərqlidir. 2013-cü ilin yazında baş tutan səfər, payızda başlayan Ukrayna müharibəsindən əvvəl olub. Si Cinpin təkcə Rusiya ilə deyil, hamı ilə ünsiyyət qurmaq istəyirdi və böyük dövlətlər arasında yeni tipli münasibətlər konsepsiyasını təklif etdi – bu, ilk növbədə amerikalılara ünvanlanmışdı.
ABŞ-ın Çinin böyüməsindən narahat olduğunu başa düşən Pekin amerikalılarla maraqların qarşılıqlı nəzərə alınmasına, siyasi, iqtisadi və digər sahələrdə bir-birinə hörmətə əsaslanacaq tamamilə fərqli keyfiyyətdə münasibətlər qurmaq istəyirdi. Amma amerikalıları bu ideya maraqlandırmırdı və on il sonra iki ölkə arasında münasibətlər kəskin şəkildə pisləşdi.
Beləliklə, 2013-cü ildə təklif olunan Çin siyasətinin iki konsepsiyasından – Rusiya ilə münasibətlərin prioritet inkişafı və ABŞ-la yeni tipli münasibətlərin yaradılmasından yalnız birincisi həyata keçib.
Eyni zamanda, Çin başa düşür ki, müasir reallıqda ABŞ Prezidenti Co Baydenə yeni tipli münasibətlər qurmağı ciddi şəkildə təklif etmək sadəcə mənasızdır, çünki Qərb böyük ölçüdə anti-Çin mövqeyində, bütövlükdə Çinə qarşı mübarizə ideyası üzərində möhkəmlənib.
- Cinpinin səfərindən üç gün əvvəl Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin həbsinə order verib. Bu qərarı Çinə təzyiq cəhdi kimi qiymətləndirmək olarmı?
- Əgər bunun təsadüfi deyil, düşünülmüş və yaxşı hesablanmış qərar olduğundan çıxış etsək, o zaman Çinin buna görə planlarını dəyişməyəcəyi əvvəlcədən hər kəsə aydın idi. Əgər Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin qərarına görə Çin bu səfəri təxirə salsa, hətta ləğv etsəydi, əslində suveren xarici siyasətə malik olmadığına imza atardı. Bu, şübhəsiz ki, ola bilməzdi.
Ancaq ola bilər ki, bu qərar tələsik verildi ki, bundan sonra Çinə təzyiq üçün istifadə edilsin. Qərbdəkilər artıq deyirlər ki, Çin lideri yanlış ölkələrə gedir və həbsinə beynəlxalq order verilmiş adamla görüşür.
Lakin Çin xarici siyasəti və diplomatiyası bu cür hücumlara çox az həssasdır. Üstəlik, Çin uzun müddətdir ki, Qərbin təzyiq siyasəti ilə üzləşib: Çinin Sincan və Tibet kimi ucqar etnik regionlarının bir çox rəsmiləri və liderləri də sanksiyalara məruz qalırlar.
- Ümumiyyətlə, Ukraynada davam edən münaqişə ilə bağlı Çinin mövqeyini necə xarakterizə etmək olar? Niyə Çin həm 2014-cü ildən sonra, həm də indi Rusiyanın vetosunu dəstəkləməyərək BMT-də anti-Rusiya qətnamələri ilə bağlı səsvermədə həmişə bitərəf qalıb?
- Bu “xeyirxah neytrallıq”dır. Çin indi özünü sülh üçün potensial vasitəçi elan etməyə çalışır, ona görə ki, özünün arxasında müəyyən mənəvi haqqı hiss edir. Çünki Çin Rusiyaya qarşı Qərblə həmrəylik nümayiş etdirməyib, həm də Qərbə qarşı müxalifətdə Rusiya ilə tam həmrəylik nümayiş etdirməyib. Və eyni şəkildə, Çin baş verənlərə görə Qərb ölkələrinin məsuliyyətinin çox mühüm hissəsini - ilk növbədə, onların blok siyasəti yürütmək və Rusiyanın maraqlarına toxunmaq hesabına öz təhlükəsizlik sferasını genişləndirmək istəyir.
Bu kontekstdə Münhen Təhlükəsizlik Konfransının keçmiş rəhbəri Volfqanq İşinqerin ABŞ-ın iştirakı ilə Ukrayna böhranını müzakirə etmək üçün təmas qrupunun yaradılması təklifinə cavab olaraq Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin son bəyanatını xatırlaya bilərik. Rusiya belə bir təklifi qeyri-real adlandırıb, çünki bu ölkələr artıq münaqişədə iştirak edir və neytral deyillər.
Çin bu böhranın dinamikasına müsbət təsir etmək üçün beynəlxalq çəkisi və təsiri daxilində hər şeyi etməyə çalışır. Çinin sülh planı Qərb siyasətçiləri tərəfindən tənqid edilib, çünki o, yalnız ümumi məsələləri ehtiva edir və bu da onu münaqişənin həlli üçün konkret plandan daha çox konseptual sənədə bənzədir.
- Bu sənədin məzmununa görə, Çin həqiqətən nə dərəcədə təşəbbüskar vasitəçi kimi çıxış etməkdə maraqlıdır. Həm platforma, həm də həll yolları təklif etməyə hazırdır?
- Çin interaktivliyə - bütün maraqlı tərəflərdən cavab alacağına ümid edir və əgər münaqişə tərəfləri həqiqətən dinc dialoqa keçməyə hazırdırsa, o zaman Çin öz rolunu oynamağa hazırdır.
Çinin konstruktiv planı var. Lakin ABŞ rəsmilərinin Ukrayna böhranının həllinə Çin yanaşmasının qəbuledilməzliyi ilə bağlı istifadə etdiyi qəti dili nəzərə alsaq, Çinin ABŞ və müttəfiqlərini “işğal olunmuş bütün ərazilər Ukraynaya qədər müharibə” ideyasından əl çəkməyə məcbur edəcək real alətləri yoxdur.
- Son həftələr Qərb mediası və rəsmiləri Çinin Rusiyanı silahla təmin etmək planlarını geniş şəkildə müzakirə edirlər. Sizcə, Çin belə bir addım atmağa qərar verə bilərmi? Əgər belədirsə, bu, döyüş meydanındakı vəziyyətə necə təsir edə bilər?
- Mənə elə gəlir ki, yaxın gələcəkdə Çinin bu münaqişədə bu cür iştiraka keçməsi mümkün deyil. Yalnız ABŞ Tayvan məsələsində qeyri-adi və tamamilə balanssız addımlar atmağa qərar verərsə, buna cavab olaraq Çin də “qırmızı xətti” keçə bilər.
Birləşmiş Ştatlar daim Çindən hərbi-siyasi səviyyədə dialoq tələb edir və tərəfləri silahlı münaqişəyə səbəb ola biləcək hər hansı səhv hərəkətlərin qarşısını alacaq məhdudiyyətlər yaratmağa çağırır. Çin bu söhbətləri çox uzun müddət ciddi qəbul etdi, lakin keçən ilin sonunda və daha da çox bu il məlum oldu ki, bu məhdudiyyətlər yalnız Çini məhdudlaşdırır, ABŞ isə heç bir şeydə özünü məhdud hiss etmir: amerikalılar hesab edirlər ki, onlar Tayvanla istənilən şəkildə qarşılıqlı əlaqədə ola bilər, istənilən hərbi təhlükə yarada bilər, Avstraliyaya nüvə sualtı qayıqları verə bilər, Yaponiyaya uzun mənzilli qanadlı raketlər verə bilər və burada heç bir məhdudiyyətə ehtiyac yoxdur.
Lakin Çin açıq şəkildə söz verməlidir ki, Tayvan və ABŞ-ın müttəfiqlərinə qarşı heç bir səhv etməyəcək. Çin diplomatları və hərbi-siyasi rəhbərlik ABŞ-ın yalnız Çinə birtərəfli məhdudiyyətlər qoymaqda maraqlı olduğunu başa düşəndə dialoqa maraq azaldı.
Çin-ABŞ münasibətlərinin ümumi tənəzzülü fonunda belə bir risk getdikcə artır. Amma bu heç də o demək deyil ki, belə bir ssenaridə Çin Ukrayna münaqişəsinə Rusiyanın tərəfində girməklə ABŞ-a cavab verəcək. Çin daha böyük ehtimalla Asiya-Sakit okean regionunda maraqlarının pozulmasına Avropada deyil, Asiya-Sakit okean regionunda cavab tədbirləri ilə cavab verəcək.
- Yeni reallıqlarda Rusiya və Çin iqtisadi sahədə getdikcə daha çox əməkdaşlıq edirlər. İndi burada hansı maneələr qalıb?
- Əvvəla, münasibətlərin inkişafına hər iki tərəfin ətaləti mane olur. Söhbətimizə on il əvvəl Si Cinpinin Rusiyaya ilk səfəri ilə başladıq. O vaxt Rusiya hələ də əmin idi ki, biz ümumi Avropa evinə doğru irəliləyirik və Qərblə birlikdə müasirləşirik. Çin isə tam əmin idi ki, qloballaşma geri dönməzdir, açıq bazarlarda ticarətin getdikcə daha çox faydası olacaq və bu açıq bazarlarda heç bir məhdudiyyət olmayacaq. Ancaq indi bir çox konseptual məsələlər həm iqtisadi, həm də intellektual rus elitaları tərəfindən nəzərdən keçirilməlidir.
Yaxın vaxtlara qədər Şərqi xarici iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin inkişafının əsas vektoru kimi təsəvvür etmək kifayət qədər çətin idi. Biz bu ətaləti aradan qaldırmalı, tamamilə yeni reallığa qədəm qoyduğumuzu qəbul etməliyik.
- Çin ətaləti haqqında danışarkən nəyi nəzərdə tutursunuz?
- Bu mövzuda Çin nəşrlərinə baxsanız, "niyə Rusiya ilə dost olmaq istəyirsiniz, Rusiya sizin üçün ABŞ-ı əvəz edəcəkmi?" ruhunda arqumentlər tapa bilərsiniz. Müəlliflər israr edirlər ki, Rusiya ABŞ kimi böyük bazarı təmin etməyəcək, Rusiyada amerikalılar kimi texnologiya və universitetlər yoxdur, ona görə də ona yaxınlaşmaq yox, amerikalılarla münasibətlərə dözmək daha yaxşıdır. Çünki Çin üçün ABŞ kimi tərəfdaş heç bir yerdə tapılmayacaq. Yaxın vaxtlara qədər, Çin daxilində müzakirələr üçün bu cür əsaslandırma bir növ maraqlı deyildi, amma indi maraqlıdır.
Çinin başa düşməsi çətindir ki, ABŞ-la münasibətlərin korlanmasından sonra Amerikanın təsirinə məruz qalan və amerikalıları razı salmaq üçün Çinlə əlaqələri kəsməyə hazır olan Avropa İttifaqı ölkələri ilə münasibətlər səngiməyə başlayıb.
- Rusiya ilə Çin iqtisadi sahədə hansı əməli addımları atmalıdırlar?
- Ticarəti inkişaf etdirmək lazımdır: Çinin Rusiya resurslarına ehtiyacı var, Rusiyanın da yüksək texnologiyalı Çin məhsullarına getdikcə daha çox ehtiyacı var. Müasir mürəkkəb dünyada normal ticarət etmək üçün sizə maliyyə kommunikasiyası kanalları lazımdır. Biz dollar və avrodan asılı olmamalı, rubl və yuanla ticarət etməliyik.
Əvvəllər Rusiyanın şərq sərhədindən belə güclü yük axınına qədər genişlənməmiş infrastrukturu çox tez və güclü şəkildə inkişaf etdirmək lazımdır. Çin mallarının həm avtomobil, həm dəmir yolu, həm də harasa dəniz yolu ilə daşınması imkanlarını genişləndirmək lazımdır.
- Rusiya və Çin arasında hərbi-siyasi tərəfdaşlığın gələcəyini necə görürsünüz? Ola bilərmi ki, xarici amillərin təsiri altında ölkələr arasında tam hüquqlu hərbi ittifaq yaransın?
- Çinin hərbi müttəfiqlik yaratmamaq kimi prinsipial mövqeyi var və bu mövqe Çinə Qərbə qarşı öz mənəvi haqlılığı hissini verir. Çinin xarici siyasət ideologiyasının təməl daşlarından biri ondan ibarətdir ki, Qərb köhnə “soyuq müharibə” və “blok qarşıdurma” dünyasında ilişib qalıb, Çin isə yeni, 21-ci əsrdə, geniş və açıq tərəfdaşlıq əsrində, bloksuz bir əsrdə yaşayır.
Rusiya ilə Çin arasında konkret yaxınlaşma və qarşılıqlı fəaliyyət çox böyük perspektivlərə malikdir. Lakin nə qədər ki, Çin XXI əsrdə ötən əsrin hərbi-siyasi ittifaqlarına sadəcə yer olmadığına dair bu fundamental postulata əməl edir, Rusiya və Çinin iştirakı ilə rəsmi elan edilmiş hərbi-siyasi blokun yaradılması şansı sıfıra bərabərdir.
